ملاسما نوعی اختلال پوستی رایج است که در آن لکه‌هایی به رنگ قهوه‌ای مایل به قرمز یا آبی– خاکستری، در صورت ظاهر می‌شود. این لکه‌ها معمولا روی گونه‌ها، پشت لب، پیشانی و چانه‌ی زنان ۲۰ تا ۵۰ ساله (در سنین باروری) دیده می‌شوند. ملاسما در زنان باردار، به‌ویژه زنان نژاد لاتین و آسیایی، زنان دارای پوست سبزه و تیره‌تر مانند نژادهای اسپانیایی، آسیایی و خاورمیانه شایع‌تر است. این اختلال در مردان نادر است. به‌نظر می‌رسد ملاسما از یک سو با عوامل خارجی نظیر قرارگرفتن در برابر نور خورشید و مصرف داروهای هورمونی، به‌ویژه قرصهای پیشگیری از بارداری، ارتباط داشته باشد و از سوی دیگر، تحت تأثیر عوامل داخلی مانند تغییرات هورمونی در دوران بارداری ایجاد شود. بسیاری از افراد مبتلا به این بیماری روزانه یا به تناوب درمعرض نور خورشید قرار دارند. برای آشنایی با دلایل، نشانه‌ها و روش‌های درمان ملاسما با چطور همراه باشید
دلایل اصلی ملاسما
دلیل اصلی ملاسما هنوز کاملا شناخته نشده است. کارشناسان بر این باورند که لکه‌های تیره در ملاسما با چند دلیل تحریک می‌شوند: از جمله‌ی می‌توان به بارداری، قرصهای پیشگیری از بارداری، درمان جایگزینی هورمون (HRT و پروژسترون)، سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به این بیماری، نژاد و داروهای ضدتشنج اشاره کرد. با این‌حال، مهم‌ترین عامل شناخته‌شده‌ی ملاسما، قرارگرفتن درمعرض نور خورشید است. مطالعات بالینی نشان داده‌اند که افراد معمولا در ماه‌های تابستان که نور خورشید شدیدتر است، بیشتر درمعرض خطر ابتلا به این بیماری قرار دارند.
ملاسمایی که در دوران بارداری رخ می‌دهد به نام «چلواسما» یا «ماسک بارداری» نیز نامیده می‌شود. زنان در سه ماهه‌ی دوم و سوم بارداری با افزایش میزان استروژن، پروژسترون و هورمون محرک ملانوسیت (ملانوسیت‌ها سلول‌های تولیدکننده‌ی رنگدانه در پوست هستند) روبه‌رو می‌شوند. با این‌حال، به‌نظر می‌رسد آنچه با ملاسمای بارداری ارتباط دارد افزایش سطح پروژسترون است و استروژن و هورمون محرک ملانوسیت (MSH) در آن دخالت چندانی ندارند. مطالعات نشان داده‌اند زنانی که پس از یائسگی تحت درمان جایگزینی هورمون، هورمون پروژسترون دریافت می‌کنند، بیشتر از زنانی که هورمون استروژن دریافت می‌کنند، درمعرض ابتلا به ملاسما قرار می‌گیرند. علاوه‌برآن، محصولات یا درمان‌هایی که پوست را تحریک می‌کنند، ممکن است با افزایش تولید ملانین، ایجاد علائم ملاسما را تسریع کنند.
افرادی که آمادگی ژنتیکی یا سابقه‌ی خانوادگی ابتلا به ملاسما دارند، بیشتر از دیگران باید از پوست‌شان مراقبت کنند. روش‌های پیشگیری مهم برای این افراد شامل اجتناب از قرارگرفتن در برابر نور خورشید و استفاده از کرم ضدآفتاب بیشتر برای جلوگیری از تحریک تولید رنگدانه است. این افراد همچنین باید شرایط‌شان را برای پزشک توضیح دهند و از مصرف قرصهای پیشگیری از بارداری و درمان جایگزینی هورمون در صورت امکان خودداری کنند.
ملاسما بیشتر در کدام بخش‌های بدن دیده می‌شود؟
ملاسما در درجه‌ی اول با تغییر رنگ یا «هایپرپیگمانتاسیون» (تولید بیش‌ازحد رنگدانه) روی پوست صورت مشخص می‌شود. در ملاسما سه نوع الگو وجود دارد: مرکز صورت، «مالار» (روی گونه‌ای) و «مندیبولار» (روی فک).
الگوی مرکز صورت شایع‌ترین شکل این بیماری است و نواحی پیشانی، گونه‌ها، پشت لب، بینی و چانه را دربرمی‌گیرد. الگوی «مالار» به روی گونه‌ها و «مندیبولار» به فک اختصاص دارد. ظاهرشدن این لک‌ها در دو طرف گردن و نواحی دیگر بدن مانند ساعد دست‌ها کاملا نادر است.
انواع ملاسما
ملاسما از نظر الگوی رنگدانه به چهار دسته تقسیم می‌شود: «اپیدرمال» (روی پوست)، «درمال» (زیر پوستی)، مختلط و نوع چهارم که هنوز نامی برای آن درنظر گرفته نشده است و در افراد با پوست بسیار تیره مشاهده شده است. در نوع «اپیدرمال»، روی سطح پوست ملانین بیش‌ازحد وجود دارد. در نوع درمال، «ملانوفاژها» (سلول‌هایی که ملانین را مصرف می‌کنند) در لایه‌ی زیر سطح پوست مشاهده می‌شوند. نوع مختلط ملاسما شامل ترکیبی از نوع اول و دوم است و در نوع چهارم ملانوسیت‌های زیاد در افراد با پوست بسیار تیره وجود دارد.
متخصصان چگونه ملاسما را تشخیص می‌دهند؟
ملاسما به راحتی با نشانه‌های ظاهری مانند لک‌های قهوه‌ای روی پوست تشخیص داده می‌شود. معاینه‌ی دقیق‌تر به وسیله‌ی تاباندن نور سیاه یا نور لامپِ وود (۳۴۰-۴۰۰ نانومتر) انجام می‌شود، اما ضروری نیست. در بسیاری از افراد، ملاسمای نوع مختلط تشخیص داده می‌شود که نشانه‌ی آن تغییر رنگ ناشی از رنگدانه در لایه‌های زیرین پوست و روی سطح پوست است. معمولا نمونه‌برداری از پوست برای اطمینان از اینکه ملاسما، دلیل «هایپرپیگمانتاسیون» پوست هست یا خیر، به ندرت اتفاق می‌افتد.
روش‌های درمان
معمولا برای درمان ملاسما از کرم‌های «هیدروکینون» ۲% مانند داروهای ضدلک بدون نسخه و داروهای ضدقارچ و حتی «هیدروکینون» ۴% استفاده می‌شود. برخی از ضدآفتاب‌های حاوی «هیدروکینون» ۴% نیز بسیار مفید هستند. البته بهتر است محصولات با غلظت «هیدروکینون» بالاتر از ۲% با تجویز پزشک مصرف شوند. مطالعات بالینی نشان می‌دهد کرم‌های حاوی «هیدروکینون» ۲% نسبت به غلظت‌های بالاتر آن ضرر کمتری دارند. این کرم‌ها معمولا دوبار در روز باید روی لکه‌های قهوه‌ای اعمال شوند. علاوه‌برآن هر روز صبح باید از ضدآفتاب روی کرم «هیدروکینون» استفاده شود. تمام انواع ملاسما قابل درمان هستند؛ اما به‌طورکلی نوع اپیدرمال آن به دلیل اینکه رنگدانه‌ها به سطح پوست نزدیکتر هستند، بهتر از انواع دیگر به درمان پاسخ می‌دهد.
ممکن است در برخی موارد، ملاسما بدون درمان و خودبه‌خود برطرف شود. برخی از انواع ملاسما با مصرف ضدآفتاب و اجتناب از قرارگرفتن درمعرض نور خورشید بهتر می‌شوند. برای برخی افراد، ممکن است این بیماری پس از تولد نوزاد یا پس از قطع مصرف قرصهای پیشگیری از بارداری و توقف هورمون‌درمانی خودبه‌خود رفع شود.
گاهی پزشک برای درمان ملاسما ممکن است ترکیبی از کرم‌ها با «هیدروکینون»، عامل فنولی کاهش‌دهنده‌ی تولید رنگدانه، «اسید آزلائیک»، «اسید رتینوئیک» (ترتینوئین)، روشن‌کننده‌ی غیرفنولی یا «اسید کوجیک» را تجویز کند. برای روشن‌کردن پوست در موارد شدید ملاسما، کرم‌های با غلظت بالاتر «هیدروکینون» یا ترکیبی از «هیدروکینون» با اجزای دیگر مانند «ترتینوئین»، «کورتیکواستروئیدها» یا «اسید گلیکولیک» ممکن است، مؤثر باشد. این موارد می‌توانند به شرح زیر باشند:
- اسید آزلائیک ۱۵% تا ۲۰% (آزلکس)
- اسید رتینوئیک ۰۲۵/۰% تا ۱/۰% (ترتینوئین)
- تازاروتن ۵/۰% تا ۱/۰% (کرم یا ژل تازوراک)
- آداپالن ۱/۰% تا ۳/۰% (ژل دیفرین)
- اسید کوجیک
- لوسیون اسیدلاکتیک ۱۲%
- کرم‌های اسیدگلیکولیک ۱۰% تا ۲۰%
- پیل‌های اسیدگلیکولیک ۱۰% تا ۷۰%
عوارض جانبی درمان ملاسما
سوزش موضعی پوست یکی از عوارض جانبی احتمالی درمان ملاسما است. افرادی که در دوره‌های طولانی‌مدت (چند ماه تا چند سال) از غلظت‌های بالای «هیدروکینون» برای درمان استفاده می‌کنند، درمعرض خطر عارضه‌ی جانبی به نام «اکرونوزیس بیرونی» قرار می‌گیرند. در این بیماری، پوست همزمان با استفاده از ماده‌ی روشن‌کننده تیره‌تر می‌شود. «اکرونوزیس» ناشی از «هیدروکینون» یک تغییر رنگ دائمی در پوست است که به‌نظر می‌رسد، نتیجه‌ی مصرف «هیدروکینون» با غلظت بالاتر از ۴% باشد. این شرایط در ایالات متحده نسبتا غیرمعمول است و بیشتر در مناطقی مانند آفریقا که ممکن است از غلظت‌های بالاتر «هیدروکینون» مانند ۱۰% تا ۲۰% در درمان ملاسما استفاده می‌شود، رخ دهد. صرف‌نظر از عوارض جانبی احتمالی درمان با «هیدروکینون»، هنوز در سراسر جهان از این ماده‌ی محبوب برای درمان ملاسما استفاده می‌شود. با این‌حال، با مشاهده‌ی اولین نشانه‌های «اکرونوزیس» استفاده از «هیدروکینون» باید متوقف شود.
درمان ملاسما توسط پزشک
پزشک می‌تواند از پیلینگ‌های شیمیایی برای انواع مختلف پوست استفاده کند. نوع این لایه‌بردارها باید متناسب با پوست هر فرد و حتما توسط پزشک انتخاب شود. در درمان ملاسما «اسید گلیکولیک» ۳۰% تا ۷۰% رایج‌تر است. ترکیبی از «اسید گلیکولیک» ۱۰% و «هیدروکینون» ۲% نیز می‌تواند برای درمان ملاسما استفاده شود.
روش دیگر، «میکرودرم‌ابریژن» است که در آن از دستگاه مکش خلا و مواد ساینده مانند تراشه‌های ظریف الماس یا کریستال‌های اکسید آلومینیوم برای لایه‌برداری سطح رویه‌ی پوست استفاده می‌شود. فشار خلا بسته به حساسیت و میزان تحمل پوست فرد تنظیم می‌شود. «میکرودرم‌ابریژن » معمولی در چند جلسه انجام می‌شود و ممکن است از چند دقیقه تا یک ساعت طول بکشد. معمولا پس از «میکرودرم‌ابریژن» نیاز به ریکاوری و انجام مراقبت‌های خاص نیست. انتظار نمی‌رود در یک یا دو جلسه‌ی اول نشانه‌های بهبودی قابل‌توجهی ظاهر شود. در کنار «میکرودرم‌ابریژن» استفاده از کرم ضدآفتاب و کرم‌های دیگر نیز کمک‌کننده هستند.
هیچ تضمینی وجود ندارد که ملاسما با این روش‌ها بهبود یابد. در برخی موارد اگر درمان‌ها بیش‌ازحد شدید یا ساینده باشند، ممکن است شرایط را بدتر کنند. به‌علاوه، این روش‌ها تقریبا همیشه به عنوان روش‌های آرایشی درنظر گرفته می‌شوند و ممکن است تحت پوشش بیمه قرار داده نشوند.
آیا لیزر می‌تواند برای ملاسما مؤثر باشد؟
از آنجا که نتایج درمان با لیزر برای ملاسما موقتی است و مطالعات نیز بهبود قابل‌توجهی در «هایپرپیگمانتاسیون» را در بسیاری از بیماران نشان نمی‌دهند، معمولا برای درمان ملاسما از لیزر استفاده نمی‌شود. حتی ممکن است در برخی از موارد، ملاسما را بدتر کند و بنابراین باید با احتیاط از لیزر در ملاسما استفاده کرد.
مانند هر بیماری دیگری، افراد مبتلا به ملاسما نیز باید با پزشک‌شان مشورت کنند. افرادی که تحت درمان قرار می‌گیرند، برای اطمینان از موفقیت‌آمیزبودن درمان، باید تا جایی‌که ممکن است کمتر درمعرض نور خورشید قرار بگیرند. از آنجا که بسیاری از کرم‌های درمانی برای این بیماری ممکن است با خطرات احتمالی برای جنین یا نوزاد همراه باشند، زنان باردار یا مادران شیرده باید برای درمان ملاسما صبر کنند یا اگر از قبل تحت درمان قرار گرفته‌اند باید روند درمان را متوقف کنند. این افراد می‌توانند برای پوشاندن تغییر رنگ پوست‌شان به‌طور موقت از مواد آرایشی مناسب استفاده کنند.
هیدروکینون چگونه کار می‌کند؟
پژوهشگران بر این باورند که مواد شیمیایی «هیدروکسی‌فنولیک» (هیدروکینون)، مسیر آنزیمی خاصی را که حاوی آنزیم «تیروزیناز» است، مسدود می‌کند. «تیروزیناز» آنزیمی است که دوپامین را به ملانین تبدیل می‌کند.
آیا درمانی به جز هیدروکینون برای ملاسما وجود دارد؟
«اسید آزلائیک» یک کرم فاقد «هیدروکینون» است که می‌تواند در درمان ملاسما استفاده شود. مطالعات نشان داده‌اند «اسیدآزلائیک» ۱۵% تا ۲۰% در درمان این بیماری بسیار مؤثر و ایمن است؛ هر چند نتایج کلی آن نشان می‌دهد، به میزان قابل‌توجهی کم‌اثرتر از «هیدروکینون» ۴% است. بااین‌حال، در رابطه با مصرف «اسیدآزلائیک» هیچ عارضه‌ی جدی گزارش نشده است، اما احتمال دارد در برخی موارد عوارض جانبی خفیف شامل خارش، قرمزی، پوسته‌پوسته‌شدن و احساس سوزش موقت که ۱۴ تا ۳۰ روز پس از مصرف بهبود می‌یابد، ایجاد شود. درحال حاضر، هنوز استفاده از «اسیدآزلائیک» در درمان ملاسما از سوی FDA تأیید نشده است.
کرم «ترتینوئین» (رتین- A، رنووا و میکرو رتین- A) حاوی یک ساختار مشابه از ویتامین A (رتینوئید) است که به نظر می‌رسد در درمان این بیماری مؤثر باشد. در بسیاری از موارد، «ترتینوئین» را همراه با کرم‌های دیگر مانند «اسیدآزلائیک» یا «هیدروکینون» استفاده می‌کنند. عوارض جانبی موضعی «ترتینوئین» شامل پوست‌ریزی، خشکی پوست و سوزش نسبتا خفیف هستند. مزایای استفاده از «ترتینوئین» در درمان ملاسما هنوز کاملا به اثبات نرسیده است. سایر کرم‌ها مانند «تازاراتون» و «آداپالن» نیز ممکن است، مفید باشند.
دانشمندان به‌تازگی هنگام مطالعه روی یک داروی جدید به نام «اسیدترانِکزامیک» که قرار بود برای درمان خونریزی بیش‌ازحد در دوران قاعدگی استفاده شود، به‌طور تصادفی دریافتند که ملاسمای این افراد نیز بهبود یافته است. این موضوع هنوز به‌طور کامل ثابت نشده است.
کدام SPF برای ملاسما توصیه می‌شود؟
SPF به معنای عامل حفاظت از پوست در برابر نور خورشید است. کرم ضدآفتاب با SPF حداقل ۵۰ که حاوی مسدودکننده‌های فیزیکی مانند «اکسیدروی» و «دی‌اکسید تیتانیوم» باشد، برای حفاظت از اشعه‌ی UV توصیه می‌شود. بااین‌حال این کافی نیست و بسیار مهم است که کرم ضدآفتاب‌تان حاوی ترکیباتی برای حفاظت از پوست در برابر اشعه‌ی UVA نیز باشد. مسدودکننده‌های شیمیایی ممکن است به خوبیِ «اکسیدروی» و «دی‌اکسید تیتانیوم» نتوانند هر دو نوع اشعه‌ی UVA و UVB را مسدود کنند. استفاده‌ی منظم از ضدآفتاب و حفاظت از پوست در برابر خورشید، اثربخشی درمان‌های مربوط به ملاسما را افزایش می‌دهد.
آیا می‌توان از ملاسما پیشگیری کرد؟
گاهی‌اوقات حفاظت پوست از نور خورشید ممکن است برای پیشگیری از ابتلا به ملاسما مؤثر باشد، اما در بسیاری از موارد پیشگیری از آن، کار دشواری است. افرادی که سابقه‌ی خانوادگی دارند، باید اقدامات احتیاطی بیشتری نسبت به سایرین به‌عمل آورند. استفاده از کلاه، عینک آفتابی و کرم ضدآفتاب با مسدودکننده‌های فیزیکی به شدت توصیه می‌شود.
اگرچه این بیماری معمولا مزمن است و به صورت دوره‌ای افزایش یا کاهش می‌یابد، اما در بسیاری از موارد قابل پیش‌بینی است. از آنجا که ملاسما به آرامی پیشرفت می‌کند، رفع‌شدن آن هم به صورت آهسته است. به منظور برطرف‌کردن تدریجی لکه‌های تیره، باید روش درمانی جداگانه‌ای برای هر فرد با توجه به نوع پوست او درنظر گرفته شود. علت اینکه ملاسما به درمان پاسخ نمی‌دهد، این است که پوست فرد بیمار بیش‌ازحد در معرض نور خورشید قرار می‌گیرد.
